پیرمحمد لکهنوی
پیرْمُحَمَّدِ لَکْهْنَوی (١٠٢٧-١٠٨٠ق / ١٦١8- 1669م)، از عارفان طريقۀ چشتیۀ هند. وی در روستای اتاوان از توابع مندیاهون ناحیۀ جونپور زاده شد و پس از آنکه پدرش را در کودکی از دست داد، عموی او سرپرستی‌اش را به عهده گرفت (عبدالحی، ٥ / ٩٨؛ رضوی، II / 290).
پیرمحمد در جوانی روانۀ مانکپور شد و در آنجا از محضر شیخ عبدالله سیاح دکنی، معروف به شیخ عبدالله ژنده‌پوش بهره برد و با او دست بيعت داد و با ارشادات وی، به طی مراحل سلوك در طريقۀ چشتيه پرداخت. وی همچنين عوارف المعارف و جواهر خمسه را نزد او فرا گرفت و بعدها از او اجازۀ تعلیم یافت. برخی منابع نیز دیدار پیرمحمد لکهنوی با عبدالله سیاح دکنی را در لکهنو دانسته‌اند. بنابر پاره‌ای منابع دیگر، پیرمحمد برای تحصیل علم به حرمین شریفین، دهلی، قنوج و اجمیر نیز سفر کرد، اما سرانجام پس از مدتی در لکهنو سکنا گزید؛ وی پس از استفاده از محضر عبدالقادر قاضی لکهنوی، در آنجا به تدریس تفسیر بیضاوی و شرح چغمینی پرداخت (نک : غلام‌سرور، ١ / ٤٨٢؛ عبدالحی، ٥ / ٩٨، ٢٤٠، ٦ / ٢١٥؛ ثبوت، ٧؛ رضوی، همانجا).
از افراد صاحب‌نامی که در دوران حیات پیرمحمد لکهنوی با او دیدار داشتند، از عبدالله خویشگی قصوری صاحب معارج الولایه می‌توان نام برد که در دیدار با پیرمحمد کتاب بحرالفراست خود را که شرحی بر دیوان حافظ است، به نظر وی رساند و با اجازۀ او به طریقۀ چشتیه وارد شد (غلام‌سرور، همانجا؛ احمد، پاکستان...، ٣ / ٣١٣-٣١٤؛ استوری، I(2) / 1010). پیرمحمد لکهنوی اهل سکر و سماع بود، چنان‌که بنابر برخی روایتها، قوالان همواره در محضر وی حاضر بودند (رضوی، غلام‌سرور، همانجاها).
پیرمحمد در لکهنو درگذشت و بر روی تپه‌ای در ساحل گومتی، در محلی که به تل پیرمحمد مشهور است، به خاک سپرده شد. برخی منابع تاریخ درگذشت او را ١٠٨٥ق نیز آورده‌اند (غلام‌سرور، ١ / ٤٨٣؛ عبدالحی، ٥ / ٩٩).
پیرمحمد لکهنوی اثری به فارسی به نام منازل اربعه دارد که به منازل اربع و اربع منازل نیز مشهور است. این کتاب در باب سلوک، اخلاق و فقه، و در ٤ منزل و هر منزل در چند مقام است که در ١٠٦٧ق / ١٦٥6م در لکهنو تألیف شده است. نسخه‌هایی از آن در موزۀ ملی پاکستان و مجموعۀ انجمن آسیایی بنگال و دانشگاه لاهور نگهداری می‌شود (عبدالحی، همانجا؛ منزوی، ٣ / ٢٠٣٩؛ بشیر حسین، ٢ / ٢٧١؛ نوشاهی، ٢٧٧؛ ایوانف، 611-612 ؛ «هندستان...»، ١٠٠).
رساله‌های ترتیب الصلاة، اعمال شاه پیرمحمد لکهنوی، مصالح الطالبین، برهان العاشقین، خلاصة النفحات، خلاصة‌الاعمال، درجات خمسه، سراج حکمت، شرح هدایة حکمت، فتاوی در فقه، و مکتوبات در تصوف نیز از آثار پیرمحمد لکهنوی دانسته شده است (نک : همان، 6، 14، 26، 27، 88؛ هادی، 479 ؛ مارشال، 390 ؛ احمد، «اولیائی...»، ٦٣٤- ٦٣٥؛ غلام‌سرور، ١ / ٤٨٢). بغدادی هم به اثری با عنوان سراج الظلمة شرح هدایة الحکمة از او اشاره کرده است (نک : 2 / 7).
مآخذ
احمد، ظهورالدین، «اولیائی کرام‌کی تذکری»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ١٩٧١م، ج ٤؛ همو، پاکستان میں فارسی ادب، لاهور، ١٩٧٧م؛ بشیرحسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، ١٩٦٩م؛ بغدادی، ایضاح؛ ثبوت، اکبر، فیلسوف شیرازی در هند، تهران، ١٣٨٠ش؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ١٣٩٦ق / 1976م؛ غلام‌سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، کانپور، ١٨٩٤م؛ منزوی، خطی مشترک؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، کراچی، ١٣٦٢ش؛ «هندستان کی کتابخانوں میں، مخطوطات تصوف»، تصوف برّ صغیر میں، پتنه، ١٩٩٢م؛ نیز:
Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995; Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1985; Marshall, D.N., Mughals in India, London / New York, 1985; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1985; Storey, C.A., Persian Literature, London, 1972..
مرجان افشاریان